Avatar'ı Hatırlamıyor Muyuz?

1994 yılında James Cameron, çocukluğunda okuduğu bilim kurgu ve macera kitaplarından ilham alarak yazdığı bir tretman hazırladı ancak teknolojinin kafasındaki vizyonu destekleyecek kadar gelişmemiş olmasından bu fikri hemen yapım aşamasına geçiremedi. Aradan yıllar geçti, sinema teknolojisinde özellikle görsel efektler konusunda büyük gelişmeler oldu. Takvimler Aralık 2009'u gösterdiğinde sonunda Cameron'ın zihnindekileri beyaz perdeye aktarabildiği Avatar adlı bir film vizyona girdi.

Film dünyayı kasıp kavurdu ve gelmiş geçmiş en yüksek hasılatlı film olarak tarihe geçti. Vizyon tarihinden tam 10 sene sonra Avengers: Endgame bu başarısını elinden alsa da pandeminin ilk zamanlarında dünyanın genelinde sinema salonları kapalıyken Avatar Çin'de tekrardan vizyona girdi ve 2 yıl aradan sonra tahtını geri aldı. Film 9 dalda Oscar'a aday oldu, üçünü kaptı. 7'den 77'ye herkesi 3D sinema teknolojisiyle tanıştırıp büyüledi, görsel efektlerde çığır açtı. Ancak tüm bu başarılara rağmen hem eleştirmenler hem de genel izleyici kitlesi Avatar'ın 3D sinemayı yaygınlaştırmak dışında popüler kültürde etkisinin olup olmadığı konusunda yıllardır tartışıyor. 

2009 yılında ben 9 yaşındaydım. Sınıfta Avatar'ın konuşulduğunu hayal meyal hatırlasam da o dönemlerde filmi izlemedim. İlk kez izleme fırsatım vizyon tarihinden 1-2 yıl sonra alt komşumun filmin DVD'sini alıp beni izlemeye çağırmasıyla oldu. Sonra aradan 2-3 yıl geçti, bizim eve üç boyutlu film izleme özelliği olan bir televizyon alındı. Sıra bu özelliği test etmeye gelince herkesin ilk tercihi Avatar oldu tabii, bir kez de bu şekilde izledim. Aradan yine yıllar geçti; Avatar'ın 13 yıl sonra gelen devam filmi vizyona girmek üzereyken ilk film, görüntü ve sesi yeniden geliştirilerek 4K olarak tekrardan beyaz perdelere geldi. Ben de bu vesileyle bir kez de IMAX 3D teknolojisiyle filmi izleme şansı buldum.

Son izleyişimde filmin açılış sahneleri ekrandayken aklımda tek bir soru vardı: "Başroldeki bu adam insandı sahiden, niye mavi oluyordu ki?" Filmin oyuncularını, karakterlerini, hikâyesini ve hatta konusunu unutmayı bile bir yere kadar anlayabildim ancak izlemekte olduğum yapıma adını vermiş en önemli noktayı bile hatırlayamamak kesinlikle bambaşka bir seviyeydi. Başrol oyuncusu Sam Worthington'ın filmdeki varlığını bile o kadar unutmuştum ki kendisini hayatımda ilk kez izliyor gibiydim, sanki karşımda yeni bir oyuncu vardı. Hafızamı zorladığımda filme dair hatırladıklarım havada uçulan sahnelerden güzel kareler ve dünya dışı mavi yaratıklardan ibaretti.

2019 yılında çekilen bu videonun da esprili bir dille gösterdiği üzere Avatar'ı hatırlayamayan tek kişi ben değilim. Serinin internet üzerinde mirasını aktaracak güçlü ve sadık bir hayran kitlesi yok. Ne oyuncak mağazalarında ne de çocukların ellerinde Avatar markasına ait ürünler olmuyor, güncel sinema-televizyon yapımlarında ya kitaplarında Avatar referansları yapılmıyor, hatta arkadaş ortamlarında bile filmden bir sahne ya da repliğe göndermeler yapılmıyor. Avatar konuşuluyorsa ya gişesi, ya 3D sinemayı popülerleştirmesi ya da kimsenin bu filmi konuşmaması hakkında konuşuluyor.

Peki ya gişe rakamları her zaman kültürel etkiyi göstermez mi? Bir kesimin sinemalarda en çok izlenen filmlerden birini hatırlayamaması onun kültürel değerini azaltır mı? Gerçekten de Avatar'ın kültürel etkisi yoksa veya yok denecek kadar azsa bunun sebepleri neler? Sinema salonundan çıktığım andan beri düşündüğüm bu sorulara bu yazıda kendimce bir cevap bulmaya çalışacağım.

Belki 2011 yılında Avatar'ın bir devam filminin vizyona gireceğini öğrenseydik şu an bu konuları konuşuyor bile olmazdık ancak serinin verdiği 13 yıllık arada popüler sinema çok değişti. Marvel Sinematik Evreni popüler vizyon filmlerinin akışına yön vermeye başladı ve Avatar'ın verdiği uzun ara bu yeni akışa uyum sağlayamadı. Marvel filmlerinin Avatar'a attığı bir diğer kazık ise bir zamanlar ekranda gördükleri karşısında büyülenmiş ve her filmi bu formda görmek istemiş izleyicileri 3D sinema teknolojisinden bıktırıp soğutması oldu. 3D filmlerin başını çeken Avatar'ı çıktığı dönemde özel kılmış bu özelliğin seyirci nezdinde bir çekiciliği kalmadı.

Avatar'ın bir diğer sorunu ise izleyicisine sunduğu müthiş görsel şölenin hikâyesinin fazlasıyla önüne geçmesiydi. İzleyenler sırf o görsel ya da sinematik tecrübeyi deneyimlemek için izliyordu, filmin tahmin edilebilir ve zayıf hikâyesi de bu konuda pek yardımcı olmuyordu. Serinin bu konuda en büyük sıkıntısı ise büyük kitlelere oynamasına rağmen insanlara üstüne düşünecekleri, teoriler üretecekleri, devamını talep edecekleri ilginç olay örgüleriyle senaryosunu güçlendirememesiydi. Ayrıca USA Today'den Patrick Ryan'ın konu hakkındaki yazısında belirttiği gibi film, seyircilerin bağ kurabileceği Han Solo gibi karizmatik bir aksiyon figürünü de içinde bulundurmuyordu. 2010'ların sonlarında insanların azınlık hakları konusunda bilinçlendiği bir dünyada filmin beyaz kurtarıcı kompleksine örnek tasviri de filmin mirasına uzun vadede pek olumlu katkıda bulunamadı tabii.

Yine de tamamen olumsuz yaklaşmak istemiyorum. Görsel anlamda böylesine detaylı bir yapımı IMAX'te izlemek beni büyüledi çünkü son dönemlerin popüler filmleri görsel efektlere fazlasıyla dayansa da bu filmde olduğu gibi ince işçilikleri artık göremiyoruz. Filmin sonunda yayınlanan Way of Water ön izlemesi beni neredeyse aralığa gün sayacak şekilde heyecanlandırdı. Umutsuz değilim, bu seneden itibaren 2 yılda bir çıkacak devam filmleri seriye en az maddiyat kadar önemli o "kültürel etki" değerini de getirip durumları değiştirebilir. Pandemi sonrasında izleyiciye "sinema tecrübesi"ni hatırlatan Top Gun: Maverick'in son dönemdeki başarısını düşününce bu seri de benzer bir Rönesans sürecinden geçebilir. Ama her şeyden önce kilit nokta olan seyirci-film bağını başarıyla kurması gerekiyor. Zamanın testini hep birlikte göreceğiz.

Filmin tekrar vizyona girip hem kendini hatırlatmasını hem de yepyeni bir nesille tanışmasını çok doğru bir hamle olarak görüyorum. Ancak sadece 1 hafta daha vizyonda kalacağı için izlemek isteyenler lokal sinema salonlarının bilet sitelerini biraz kurcalayabilirler. Hoş, güncel Türkiye şartlarında 100 TL'ye IMAX fiyatı olduğu sürece çoğunluğun bu fırsattan faydalanma şansının olmadığı çok açık ama ben formaliteden de olsa duyurusunu yapmış olayım.